Sulerzyski (Sulerzycki) Natalis (1801–1878), ziemianin, uczestnik Wiosny Ludów na Pomorzu, poseł do sejmu pruskiego, działacz niepodległościowy, pamiętnikarz.

Ur. 28 IX w Piątkowie (pow. chełmiński), pochodził z rodziny szlacheckiej wywodzącej się ze wsi Sulerzyż na północnym Mazowszu. Był synem Wincentego (zm. 1821 lub 1822), właściciela Piątkowa, odznaczonego za zasługi dla Królestwa Prus Orderem Czerwonego Orła III kl., i Anny z Mieroszewskich (1772–1861), córki zamożnego ziemianina chełmińskiego, która w posagu wniosła dobra Mierzynek (pow. lubawski). Miał pięcioro rodzeństwa: Atanazego (1798–1834), Heliodora (1799 – ok. 1822), Gustawa (po 1807–1871), Leokadię, żonę Tadeusza Wilczewskiego, i Alodię, żonę Ignacego Rutkowskiego.

Po odebraniu starannej edukacji domowej S. wraz z braćmi, Atanazym i Heliodorem, został zapisany 30 X 1811 do trzeciej klasy polskiego Gimnazjum Akademickiego w Toruniu (od r. 1817 pruskie gimnazjum klasyczne). Ukończył je prawdopodobnie jesienią 1818. Zapewne jesienią 1820 podjął studia prawnicze i ekonomiczne na uniw. w Lipsku. Zaprzyjaźnił się wówczas z Jędrzejem Moraczewskim i Antonim Wagą, którzy obudzili w nim ducha patriotycznego. Dn. 17 IV 1823 immatrykulował się na uniw. w Heidelbergu jako student kameralistyki (studiów administracyjnych); podkreślił przy tej okazji swe polskie pochodzenie, przez co stracił szansę na karierę urzędniczą w monarchii pruskiej. Studia ukończył prawdopodobnie wiosną 1824, bez napisania rozprawy doktorskiej. Zapadł wtedy na zdrowiu i pewien czas leczył się w Wiesbaden, Franzensbad (obecnie Fratiškovy Lázně) i Lipsku.

S. wrócił następnie do Piątkowa, gdzie pomagał owdowiałej matce w zarządzaniu majątkiem; otrzymał wówczas od niej zaniedbany folwark Mierzynek. Majątek zaopatrzył w najnowsze narzędzia rolnicze, przeprowadził melioracje, zastosował głębszą orkę i płodozmian, rozwinął hodowlę bydła oraz uprawę ziemniaków. Dbał o poprawę warunków życia pracowników folwarcznych, których traktował jako pracowników najemnych. Kiedy ok. r. 1827 w Mierzynku zamieszkała matka S-ego z rodzeństwem, on sam przeniósł się do folwarku Karczewo (pow. brodnicki), który również zmodernizował. W październiku 1831 był świadkiem przekraczania przez powstańców listopadowych granicy pruskiej koło Brodnicy; niebawem zatrudnił w Karczewie trzech polskich oficerów i przyjął do służby jednego żołnierza. W kwietniu 1833 gościł w swoim majątku Kaliksta Borzewskiego, który w ramach przygotowywanej wyprawy Józefa Zaliwskiego miał zorganizować oddział partyzancki w okręgu płocko-lipnowskim. S. werbował do udziału w tej wyprawie powstańców listopadowych internowanych w Grudziądzu, a nocą z 30 IV na 1 V t.r. przeprawił partyzantów łódką przez graniczną rzekę Drwęcę na terytorium Król. Pol. Oskarżony po rychłej klęsce wyprawy o pomoc partyzantom, został orzeczeniem sądu w Toruniu skazany na rok więzienia. Kary nie odbył, bowiem objęła go amnestia, ogłoszona w r. 1840 przez Fryderyka Wilhelma IV.

Po śmierci brata, Atanazego, przejął S. w r. 1834 zarządzanie rodzinnym majątkiem w Piątkowie; rodzeństwo spłacił sumą 20 tys. talarów, a chłopom darował wszystkie długi. Kupił sąsiadujące z Piątkowem dobra: Dylewo (pow. brodnicki) i Zegartowice (pow. chełmiński) i wszędzie wprowadził nowoczesne metody gospodarowania. W l. trzydziestych uczestniczył w organizowanej przez miejscowe ziemiaństwo akcji tzw. balów polskich, m.in. w r. 1836 wziął udział w wydanym przez Karola Kalksteina balu w pałacu w Nawrze, a w r. 1840 sam wydał podobny bal w Grudziądzu, po czym kilkakrotnie zorganizował bale polskie w Wąbrzeźnie. W poł. l. czterdziestych utrzymywał kontakty z konspiratorami związanymi z emigracyjnym Tow. Demokratycznym Polskim; był zwolennikiem koncepcji rewolucyjnej Ludwika Mierosławskiego. W Piątkowie gościł m.in. Seweryna Elżanowskiego, Ludwika Ostaszewskiego i Stanisława Radkiewicza, agitujących za wybuchem powstania w r. 1846 na ziemiach zaboru pruskiego. W 2. poł. stycznia t.r. został S. aresztowany i do końca marca był więziony w twierdzy grudziądzkiej. W r. 1847 wybrano go, także głosami chłopów, na posła do pierwszego sejmu pruskiego; wybór jednak nie został zatwierdzony przez władze.

Na wieść o odezwie Komitetu Narodowego w Poznaniu S. uformował w Piątkowie 25 III 1848 Tymczasowy Komitet Narodowy Prus Polskich. Powołany przez Komitet poznański na organizatora powstania w Prusach Zachodnich, wydrukował krótką odezwę po polsku i niemiecku, zwołującą ziemian z Prus Zachodnich na 28 III t.r. do Wąbrzeźna. Na zjeździe, wobec zachowawczej postawy Niemców, powołano tego dnia Tymczasowy Komitet Narodowy Prus Polskich (Zachodnich) z siedzibą w Chełmnie; w jego pięcioosobowy skład wszedł również S. Postanowiono zwołać na 5 IV do Chełmna zjazd delegatów ludności polskiej, na którym miano utworzyć stały Komitet Narodowy dla prowincji zachodniopruskiej. W związku z tym wraz z czterema członkami Komitetu podpisał S. dwie odezwy. W pierwszej z 29 III „Odezwie Tymczasowego Komitetu Narodowego Prus Polskich do Braci Polaków tu zamieszkałych” (Chełmno) ogłoszono zniesienie stanów i przywilejów, zagwarantowano wolność, równość i braterstwo; kończyła się ona słowami: «Niech żyją wolne Niemcy! Niech żyje wolna Polska!». W drugiej „Odezwie do Braci Polaków ziem polskich pod nazwiskiem Prus Zachodnich” (Bydgoszcz) protestowano przeciw włączeniu Prus Zachodnich do Rzeszy Niemieckiej i stwierdzono, że Prusy Zachodnie «należą do wspólnej naszej Ojczyzny – Polski». Wraz z Elżanowskim zajął się przygotowaniami do powstania, tworzeniem polskiej siatki organizacyjnej oraz wojska. Dn. 29 III z grupą szlachty najechał konno więzienie w Golubiu, aby sprawdzić, czy nie ma tam aresztowanych przez władze pruskie uciekinierów z Król. Pol. Incydent ten wywołał oburzenie ludności niemieckiej; 30 III w Brodnicy podczas spotkania z burmistrzem, został S. zaatakowany przez tłum. Dn. 2 IV przybył do Chełmna; 4 IV w przeddzień zjazdu wkroczyły do miasta oddziały pruskie, które aresztowały S-ego wraz z towarzyszami pod zarzutem zdrady stanu i potajemnie wywiozły go do twierdzy grudziądzkiej. Oznaczało to koniec ówczesnego polskiego ruchu niepodległościowego na Pomorzu.

Dn. 21 XI 1848, w wyniku amnestii, został S. uwolniony. Związał się wtedy z organicznikowską Ligą Polską. Dn. 12 II 1849 został wybrany na posła z pow. michałowskiego do II izby sejmu pruskiego w Berlinie. Podjął wówczas starania, by posłowie polscy z zaboru pruskiego uznali w sprawach narodowych równoprawność Prus Zachodnich z W. Ks. Pozn. Po rozwiązaniu sejmu w maju t.r. wrócił do Piątkowa. Działał w tym okresie w Tow. Naukowej Pomocy w Chełmnie, w którym pełnił funkcję kasjera. Gdy na mocy ustawy o stowarzyszeniach z 11 III 1850 rozwiązano Ligę Polską, wycofał się z działalności politycznej. Nadal jednak udzielał pomocy emigrantom i uciekinierom z Król. Pol., m.in. na pewien czas zatrzymali się u niego Stanisław Baliński i Roman Czarnomski.

W l. pięćdziesiątych poświęcił się S. gospodarowaniu w swoich majątkach. W Piątkowie założył park dworski i w l. 1850–2 wzniósł wg projektu architekta warszawskiego Aleksandra Galle murowany dwór, przypominający neogotycki zameczek. Z jego polecenia wybudowano też domy dla pracowników. S. systematycznie powiększał swe majątki: w pow. wąbrzeskim kupił Radowiska Małe, a w pow. brodnickim Komorowo (1850) i Pułkowo Małe (1860). W l. sześćdziesiątych miał ogółem siedem majątków o powierzchni ok. 20 tys. morgów i należał do najzamożniejszych ziemian w ziemi chełmińskiej. W r. 1860 kandydował na landrata (starostę) pow. brodnickiego, ale nominacji nie otrzymał. Dn. 13 IX 1861 wraz z Ignacym Łyskowskim założył w Brodnicy Tow. Agronomiczne, pierwsze tego rodzaju stow. polskie na Pomorzu, i został jego prezesem.

Od jesieni 1861 uczestniczył S. w formowaniu tajnej organizacji narodowej na Pomorzu, związanej z obozem «czerwonych» w Warszawie. Brał udział w kościelnych manifestacjach patriotycznych, m.in. 12 IX t.r. w rocznicę odsieczy wiedeńskiej szedł na czele procesji z Nowego Miasta Lubawskiego do klasztoru w Łąkach. Po dworach ziemi chełmińskiej zbierał pieniądze na utrzymanie polskiej szkoły wojskowej w Cuneo, 16 XII wysłał tam 1050 talarów. Dn. 4 II 1862 wygłosił mowę na pogrzebie Kalksteina w Pluskowęsach (Mowa Natalisa Sulerzyckiego z Piątkowa na pogrzebie śp. Karola Kalksteina, Chełmno 1862). W dalszym ciągu utrzymywał kontakty z emigracją polską, m.in. kontaktował się z emisariuszami Mierosławskiego. T.r. przez jego gościnny dom w Piątkowie «cała ówczesna emigracja z Królestwa przechodziła» (R. Rogiński). W drodze przez Prusy zatrzymywali się u S-ego emigranci i późniejsi powstańcy, związani z «czerwonymi» m.in. Józef Oxiński, Ignacy Chmieleński, Józef Demontowicz, Florian Niewiarowski, Ludwik Brzozowski, Stanisław Szachowski, Włodzimierz Wolski i Józef Marchwiński. Po wybuchu powstania styczniowego w r. 1863 przechowywał S. w Piątkowie broń i ekwipunek dla oddziałów organizowanych na terenie Prus Zachodnich. Dzięki jego staraniom, na początku lutego t.r. wypuszczony został z pruskiego więzienia Paweł Suzin, który stanął na czele oddziału powstańców na Litwie. W Bydgoszczy spotkał się S. z Mierosławskim i podobno przeprowadził go nocą z 16 na 17 II do granicy Król. Pol., pod wieś Konary niedaleko Inowrocławia. Zaangażował się też w organizowanie przez mjr. Henryka Szermentowskiego (Szermętowskiego) ekspedycji ochotników z Prus Zachodnich, mającej połączyć się z Zygmuntem Padlewskim (po przeprawie przez Drwęcę oddział został rozbity 22 IV pod Nietrzebą). Wskutek interwencji rosyjskiej władze pruskie przeprowadziły w kwietniu w piątkowskim dworze ponad dwadzieścia rewizji, skierowały też dla nadzoru żandarma, a później wymusiły zakwaterowanie 30 huzarów. Dn. 4 VI 1863 został S. aresztowany; był więziony w Toruniu, później osadzony w twierdzy poznańskiej, a następnie w areszcie śledczym w Berlinie, zwanym Hausvogtei. Dn. 10 VIII t.r. zwolniono go za kaucją. Udał się wtedy na leczenie do uzdrowisk w Kissling, a potem w Ostendzie i Dürkheim.

Dn. 26 X 1863 wybrany S. został na posła z okręgu lubawskiego do sejmu pruskiego ósmej kadencji (od jesieni 1863 do końca 1865). Mimo to 13 XI 1863 musiał wrócić do berlińskiego aresztu. Wskutek interwencji Koła Polskiego i liberałów niemieckich został ponownie uwolniony i 19 I 1864 uczestniczył w posiedzeniu sejmu. Oskarżony o zdradę stanu, wraz ze 149 Polakami z zaboru pruskiego, stanął przed sądem (Kammergericht) w Berlinie. W procesie trwającym od 7 VII do 23 XII t.r., mimo braku dowodów, skazany został na rok twierdzy. Karę odbywał w Wisłoujściu, wraz z Edwardem Kalksteinem i Julianem Mittelstaedtem. Prawdopodobnie w rezultacie przedstawienia świadectw lekarskich o złym stanie zdrowia został tymczasowo zwolniony. Dn. 1 VII 1865 udał się na kurację zdrowotną do Czech i Saksonii (w Dreźnie wyprawił t.r. ślub córce Helenie), następnie przeniósł się do Krakowa.

S. zamieszkał w Krakowie przy ul. Floriańskiej; podobno był prototypem postaci Rejtana na obrazie Jana Matejki (1866). W tym czasie sprzedawał swoje majątki na Pomorzu, m.in. w r. 1866 Karczewo – Ferdynandowi Chamskiemu, a w r. 1868 Radowiska Małe – Paulowi Dinerowi. W Krakowie utrzymywał stosunki z kręgami liberalnymi i patriotycznymi, w r. 1869 zaangażował się w manifestacje patriotyczne na Śląsku Cieszyńskim. Pod koniec l. sześćdziesiątych spisał Pamiętniki [...] byłego posła Ziemi Pruskiej na sejm berliński (Kr. 1871–2, w trzech zeszytach, wyd. 2, nieco skrócone, w opracowaniu i ze wstępem Sławomira Kalembki pt. Pamiętniki Natalisa Sulerzyskiego byłego posła Ziemi Pruskiej na sejm berliński, W. 1985). W r. 1873 korespondował z Józefem Ignacym Kraszewskim; projektował wydawanie w Galicji czasopisma w języku niemieckim, które ostrzegałoby przed niebezpieczną dla Europy polityką Cesarstwa Niemiec. W sierpniu 1878 wyjechał na kurację do Gräfenbergu (Lázně Jesenik) na Morawach. Tam zmarł 24 VIII 1878 (wg nekrologu z „Tyg. Ilustr.” 25 VIII). Pochowany został 3 IX przy wieży kościoła p. wezw. św. Jana Chrzciciela w Pluskowęsach; w czasie pogrzebu przemówienia wygłosili Ignacy Danielewski i ks. Władysław Chotkowski.

S. był dwukrotnie żonaty; w r. 1836 ożenił się z Izabellą z Czapskich z Sumowa (1815–1837), z którą miał córkę, zmarłą w niemowlęctwie. Powtórnie ożenił się w r. 1840 z Leonardą z Wybickich (1821–1860), córką Jana (Józefa?), właściciela Świerczyn, podprefekta pow. michałowskiego w czasach Ks. Warsz., w l. trzydziestych landrata brodnickiego. W tym małżeństwie miał pięcioro dzieci: syna, nieznanego imienia, zmarłego w r. 1846 na odrę, Wacława (1844–1903), który do r. 1871 gospodarzył w Pułkowie Małym, a następnie w Szydłowie, Wandę (1846–1862), Wiktorię (1848 – przed 1860) oraz Helenę (zm. 1915), zamężną za Michałem Wybickim.

Dn. 11 X 1987 z inicjatywy toruńskiego PTTK odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona S-emu na ścianie istniejącego do dziś dworu w Piątkowie.

Fot. w: Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. stoł. Warszawy, Oprac. K. Lejko, W. 2004 Cz. 1; – Estreicher w. XIX, IV; Słown. Geogr. (Karczewo, Komorowo); Zasłużeni ludzie Pomorza Nadwiślańskiego w okresie zaboru pruskiego. Szkice biograficzne, Gd. 1979 (fot.); – Böhning F., Die nationalpolnische Bewegung in Westpreussen 1815–1871. Ein Beitrag zum Integrationsprozess der polnischen Nation, Marburg/Lahn 1973; Dygdała J., Wierzchosławski S., Nawra Kruszyńskich i Sczanieckich. Studium z dziejów szlachty i ziemiaństwa ziemi chełmińskiej, Tor. 1990; Grot Z., Rok 1863 w zaborze pruskim. Udział społeczeństwa polskiego w powstaniu styczniowym, P. 1963; Kalembka S., Przemiany postaw narodowych ziemiaństwa chełmińskiego w dobie powstań XIX wieku – casus Natalisa Sulerzyskiego (1801–1878), Cz. 1, 2, „Zap. Hist.” T. 46: 1981 z. 3, 4; Kasparek N., Powstańczy epilog: żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832, Olsztyn 2001; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848, W. 1960; Komierowski R., Koła Polskie w Berlinie 1847–1860, P. 1910; tenże, Koła Polskie w Berlinie 1861–1866, P. 1913; Korzon K., Wojciech Kętrzyński 1838–1918, Wr. 1993; Krajewski M., Powstanie styczniowe między Skrwą a Drwęcą, Włocławek 1994; Mańkowski A., Pod rządami pruskiemi, w: Pomorze i ziemia chełmińska w przeszłości, P. 1927 s. 273, 275, 277, 291; Myśliborski-Wołowski S., Udział Prus Zachodnich w powstaniu styczniowym, W. 1968; tenże, Udział ziemi chełmińskiej w powstaniu styczniowym, „Roczn. Grudziądzki” 1960 s. 149, 153; Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848–1849, W. 2003; Wierzchosławski S., Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach 1850–1914, Tor. 1992; tenże, Ignacy Łyskowski 1820–1886. Polityk i publicysta, pierwszy prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Tor. 2000 s. 60, 64, 71, 76, 84, 142; – Chotkowski W., Mowa żałobna na pogrzebie N. Sulerzyskiego, P. 1878; [Chudziński A.] Łazęga R., Brodnica między r. 1819 a 1863. Szkic kulturalno-historyczny według opowiadania żyjącego jeszcze świadka spisał…, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” R. 5: 1898 s. 88; Łukaszewski J., Pamiętnik z lat 1862–1864, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1973; Die Matrikel der Universität Heidelberg, Heidelberg 1914 s. 242; Protokoły posiedzeń Koła Polskiego w Berlinie, Oprac. Z. Grot, P. 1956 I; Rok 1848 w Polsce. Wybór źródeł, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1948 s. 170; Roman Rogiński powstaniec 1863 r. Zeznania i wspomnienia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1983; Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Oprac. W. A. Djakow, W. Śliwowska, Wr. 1984; Wiosna Ludów w Królestwie Polskim. Organizacja 1848 roku, Oprac. W. A. Djakow, S. Kieniewicz, W. Śliwowska, Wr. 1994; Władysława Daniłowskiego notatki do Pamiętników, Wyd. J. Czubek, Kr. 1908; – „Czas” 1878 nr 195, 202; „Gaz. Gdań.” 1915 nr 116 (nekrolog córki); „Nadwiślanin” 1864 nr 72, 74; „Tyg. Ilustr.” 1879 nr 185 s. 20; – Woj. B. Publ. i Książnica Miejska w Tor.: Matrikel des Gymnasiums zu Thorn von 1600 bis 1817.

Sławomir Kalembka